Świat roślin

Ten stan rzeczy zmienił się odkąd na florę Gorców w znaczący sposób zaczął oddziaływać człowiek. Miejsca, na których las został wycięty albo zniszczony przez wichury czy inne klęski żywiołowe, zostały zajmowane pod gospodarkę rolną. Początkowo był to wypas owiec i bydła a następnie wykaszanie. W wyniku wielowiekowego użytkowania powstały polany reglowe, odznaczające się niezwykłym bogactwem i różnorodnością układów roślinnych. Zaistniały wówczas w Gorcach warunki korzystne dla rozwoju roślin wymagających do wzrostu dużej ilości światła. Są to rośliny piętra alpejskiego i subalpejskiego, które przywędrowały w Gorce z sąsiednich pasm górskich a na polanach znalazły korzystne warunki rozwoju. 

Charakterystyczną cechą roślinności górskiej jest jej piętrowy układ. Zaostrzające się warunki klimatyczne wraz ze wzrostem wysokości nad poziom morza powodują piętrowe różnicowanie się roślin i całych zbiorowisk roślinnych. Wskutek przywiązania roślin do pewnego zakresu wysokości możemy wyróżnić kilka grup:

· gatunki niżowo-górskie - występujące głównie na niżu a niekiedy wkraczające na obszary górskie, są wśród nich wierzbówka wąskolistna czy poziomka pospolita; 

· gatunki ogólnogórskie - mające centrum występowania w górach w obrębie kilku pięter roślinnych, są one reprezentowane m.in. przez goryczkę trojeściową i urdzika karpackiego; 

· gatunki reglowe – zasiedlające jedno bądź oba piętra reglowe, należą do nich m.in. krokus, żywiec gruczołowaty i parzydło leśne; 

· gatunki subalpejskie – rosnące w piętrze kosodrzewiny i schodzące czasem do regla górnego, ich przedstawicielem jest np. wietlica alpejska, ciemiężyca zielona i omieg górski; 

·  gatunki alpejskie – mające główny ośrodek występowania w piętrze halnym, należy tu wiechlina alpejska w formie żyworodnej, fiołek dwukwiatowy i kuklik górski. 

Dwie ostatnie grupy reprezentują gatunki najrzadsze i najbardziej interesujące. Poza swoim naturalnym zasięgiem znajdują one w Gorcach dogodne stanowiska w szczytowych partiach, często na polanach albo w głęboko wciętych, chłodnych dolinach potoków.

Marek Ruciński

Wielowiekowe użytkowanie pasterskie i kośne polan wywarło silne piętno na przyrodę Gorców. Zmiana stosunków mikroklimatycznych na skutek pełnego dostępu światła, selektywne zgryzanie oraz wydeptywanie przez owce i bydło niektórych gatunków roślin zaburzyły dotychczasowe układy konkurencyjne wśród roślin. Stworzone zostały dogodne warunki do rozwoju gatunków obcych przyniesionych przez wiatr, dzikie zwierzęta albo zawleczonych przez owce i człowieka. Proces formowania się biocenoz łąkowych trwał od kilkunastu do kilkudziesięciu lat a ich modyfikacja i wyodrębnianie poszczególnych zbiorowisk trwały przez całe stulecia. W wyniku tego procesu pojawiły się w Gorcach nieznane tu wcześniej gatunki, powstały liczne półnaturalne zespoły odznaczające się bogatym składem gatunkowym i dużym zróżnicowaniem. 

Na wielkie zróżnicowanie siedlisk przekłada się niezwykłe bogactwo roślin. Spośród 850 gatunków roślin naczyniowych stwierdzonych w Gorczańskim PN, około 130 gatunków rośnie wyłącznie na koszonych lub wypasanych polanach, dalsze 150 - 200 ma tu swoje główne centrum występowania. Na niewielkiej powierzchni polan zajmującej ok. 6% powierzchni Parku występuje ponad 35% flory roślin naczyniowych Gorców ściśle związanych z polanami.

Najbogatszymi gatunkowo zbiorowiskami są: łąka mieczykowo- mietlicowa, łąka rajgrasowa, młaka kozłkowo- turzycowa, traworośla, łąka ostrożeniowa i niektóre płaty łąki bliźniczkowej. Najliczniej zaś reprezentowane są zbiorowiska łąki mieczykowo - mietlicowej, psiary i borówczyska, które ostatnimi laty po zaprzestaniu użytkowania przez prywatnych właścicieli znacznie zwiększyły areał swego występowania.

1. Łąka mieczykowo - mietlicowa Gladiolo – Agrostietum jest zbiorowiskiem typowym dla polan reglowych, rozwijającym się dzięki stałemu użytkowaniu połączonemu z nawożeniem organicznym. Z wyglądu zbiorowisko to ma charakter łąki trawiastej, gdyż pod wzglądem ilościowym przeważają w nim trawy, jakkolwiek w składzie florystycznym znaczny jest udział roślin dwuliściennych. W żyznej postaci należy do najefektowniejszych i najbardziej dekoratywnych składników krajobrazu kulturowego. Gatunkami charakterystycznymi dla zespołu są: mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus, przywrotnik pasterski Alchemilla pastoralis, chaber ostrołuskowy Centaurea oxylepis, natomiast podstawowym gatunkiem jest mietlica pospolita Agrostis capilaris, duży udział mają też tomka wonna Anthoxanhtum odoratum, śmiałek darniowy Deshampsia caespitosa i kostrzewa czerwona Festuca rubra. 

2. Łąka rajgrasowa Arrhenatheretum medioeuropaeum występuje jedynie na najniżej położonych polanach. Jest to świeża, żyzna łąka kośna, okresowo nawożona. Charakteryzuje się bujnie rozwiniętą warstwą roślinności i bogatym składem florystycznym. Charakterystycznymi dla zespołu są dwa gatunki: rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius i bodziszek łąkowy Geranium pratense. 

3. Łąkę bliźniczkową (psiarę) Hieracio – Nardetum charakteryzuje dominacja bliźniczki psiej trawki Nardus stricta. W typowej psiarze jest to gatunek panujący, o pokryciu przekraczającym 80%, tworzący bardzo gęste, zwarte i jednowarstwowe murawy, wysokości dochodzącej do 20cm. Psiary wykształcają się na zubożałych siedliskach, wypasanych i pozbawionych nawożenia. W typowym zbiorowisku ilość gatunków jest mała i wynosi ok. 20 na 1 ar powierzchni, jednak w bogatej formie wielkość ta może być podwojona. Obok bliźniczki znaczniejszy udział osiągają: borówka czarna Vaccinium myrtillus, kostrzewa czerwona Festuca rubra, pięciornik kurze ziele Potentilla erecta i kosmatka licznokwiatowa Luzula multiflora. Gatunkami charakterystycznymi dla zespołu są turzyca pigułkowata Carex pilulifera i jastrzębiec pospolity Hieracium lachenall (H. vulgatum). 

4. Traworośla z wiechliną Poo – Veratretum lobeliani rozpowszechnione są w wyższych położeniach, powyżej 1000 m n.p.m. Występują zwykle w miejscach o nieco większej wilgotności i ocienieniu, często przy granicy lasu. Charakterystyczny wygląd nadają mu dominujące ciemiężyca zielona Veratrum lobelianu, i wiechlina chaixii Poa chaixii. Bardziej niepozorny ale również charakterystycznym dla zespołu jest jastrzębiec pomarańczowy Hieracium aurantiacum. Zbiorowisko to jest bogate w gatunki, których średnio notuje się 32 na 1 ar powierzchni. 

5. Młaka kozłkowo – turzycowa Valeriano – Caricetum flavae jest spotykana na wielu polanach w miejscach podmokłych, w sąsiedztwie wysączających się wód źródliskowych. Podłoże stanowi płytka mułowo– organiczna gleba bagienna, niekiedy z warstwą torfu. Struktura roślinności jest przeważnie dwuwarstwowa z wyraźnie zaznaczoną warstwą mszystą i zielną. Obie warstwy wykazują silne zwarcie. Odróżnia się ona dzięki charakterystycznym wełniankom zwracającym uwagę w okresie nasiennym. Na powierzchni 1 ara występuje zwykle 40 – 50 gatunków. Gatunki charakterystyczne dla zespołu to: kozłek całolistny Valeriana simplicifolia, turzyca dwupienna Carex dioica i turzyca Davalla Carex Davalliana. Obok wełnianki szerokolistnej Eriophorum latifolium i w. wąskolistnej E. angustifolium ważną rolę odgrywają gatunki niskich turzyc jak dominująca turzyca żółta Carex flava, czy t. pospolita C. nigra, t. prosowata C. Panicea, t. gwiazdkowata C. echinata. 

6. Łąka ostrożeniowa Cirsietum rivularis występuje w otoczeniu młak. Łąka ostrożeniowa jest eutroficznym zbiorowiskiem, występującym na siedliskach wilgotnych o żyznych, próchnicznych glebach. Ma charakter kwiecistych ziołorośli z przewaga dwuliściennych bylin i niewielkim udziałem traw. Przeważają rośliny niskie, skupione w dolnej warstwie, górną zaś budują wysokie byliny, wśród których dominuje gatunek charakterystyczny dla zespołu ostrożeń łąkowy Cirsium rivulare. Zbiorowisko to jest dość bogate florystycznie, na powierzchni 1 ara występuje średnio 35 gatunków. 

7. Borówczyska Vaccinietum myrtilli z panującą borówką czarną Vaccinium myrtillus. Wykształca się na polanach po zaprzestaniu wypasu i koszenia, stopniowo rozprzestrzenia się i tworzy zwarte łany borówki obejmujące całą polanę. Nie ma ono własnych gatunków charakterystycznych i traktowane jest jako zbiorowisko przejściowe pomiędzy borem górnoreglowym a łąką bliźniczkową. Stanowi stadium sukcesji prowadzącej do odtworzenia boru świerkowego na polanach. Częstym składnikiem są świerk pospolity Picea abies oraz bliźniczka psia trawka Nardus stricta. Zbiorowisko jest ubogie w gatunki – notuje się ich zaledwie 12 – 20 na 1 ar powierzchni.

Marek Ruciński

Szata roślinna GPN ma typowo leśny charakter – 95 % powierzchni pokrywają lasy. Są to w większości pozostałości dawnej puszczy karpackiej, porastającej przed wiekami południową część Polski.

W Gorcach wykształcił się piętrowy układ roślinności, uwarunkowany zmianami klimatycznymi zachodzącymi w miarę wzrostu wysokości nad poziom morza (spadek temperatury, krótszy okres wegetacyjny, gorsze warunki glebowe). Obszar Parku reprezentuje zasadniczo dwa piętra roślinne: regiel dolny, rozciągający się od 600 do 1150 m n.p.m. (zajmuje ok. 80% powierzchni GPN) i regiel górny, obejmujący szczytowe partie Gorców powyżej 1150 m n.p.m. W piętrze pogórza, sięgającym od podnóża pasma do 600 m. n.p.m., dominuje obecnie krajobraz rolniczy. Z występujących tu pierwotnie wielogatunkowych lasów liściastych (grądów), na terenie Parku zachował się niewielki fragment starodrzewia, w parku podworskim w Porębie Wielkiej, złożony z lipy szerokolistnej i drobnolistnej, jawora i wiąza górskiego.

Typowym dla regla dolnego i najbardziej rozpowszechnionym zbiorowiskiem leśnym Parku jest żyzna buczyna karpacka Dentario glandulosae-Fagetum (zajmuje ok. 60% pow. Parku). Stałym i z reguły dominującym składnikiem drzewostanu buczyny karpackiej jest buk, a towarzyszy mu najczęściej jodła, świerk, czasem jawor i z rzadka wiąz górski. Bogata roślinność runa leśnego prezentuje się szczególnie okazale w czasie zakwitu geofitów wiosennych, czyli roślin wykorzystujących do rozwoju krótki okres dobrego oświetlenia dna lasu, występujący przed rozwojem liści na drzewach. Do tej grupy gatunków należą m.in.: żywiec gruczołowaty i cebulkowy, śnieżyczka przebiśnieg, kokorycz pusta, zawilec gajowy, czosnek niedźwiedzi. Znacznie rzadziej, na grzbietach i stromych zboczach wykształca się „uboga” postać lasu bukowego z borówką czarną i kosmatką gajową w runie, zwana kwaśną buczyną górską Luzulo luzuloidis-Fagetum.

W dolinach większych potoków (np. Kamienicy) na kamieńcach nadrzecznych, pokrytych warstwą gleby występuje nadrzeczna olszyna górska Alnetum incanae z olszą szarą w drzewostanie. Ten sam gatunek, w wypłaszczonych i zabagnionych miejscach tworzy zbiorowisko bagiennej olszyny górskiej Caltho-Alnetum, z charakterystyczną, żółto kwitnącą kniecią błotną (kaczeńcem).
Na uboższych glebach, najczęściej w dolnej części regla dolnego, na północnych stokach Gorców wykształca się dolnoreglowy bór jodłowo-świerkowy Abieti-Piceetum (montanum), zajmujący ok. 15% powierzchni Parku. Drzewostan buduje, w różnych proporcjach, jodła i świerk, a w domieszce występuje buk i inne gatunki liściaste. Runo nie jest już tak kwieciste jak w buczynach, dominują w nim rośliny kwasolubne (acydofilne), jak: borówka czarna, podbiałek alpejski, widłaki, paprocie: podrzeń żebrowiec, narecznica szerokolistna, wietlica samicza i mchy, np. złotowłos (płonnik) strojny, rokietnik pospolity i płonnik pospolity.

Podobny charakter ma runo świerczyny górnoreglowej Plagiothecio-Piceetum, występującej powyżej 1150–1200 m n.p.m. Na tej wysokości w drzewostanie występuje prawie wyłącznie świerk i miejscami jarzębina. Większe opady atmosferyczne sprawiają, że w wielu miejscach na wilgotnej glebie masowo rosną mchy, głównie płonniki, płaszczeńce i torfowce oraz paprocie, zwłaszcza wietlica alpejska. 

W obrębie lasów lub na ich obrzeżu, w pobliżu cieków i źródlisk występują zbiorowiska ziołoroślowe z okazałymi bylinami. Kamieńce i żwirowiska potoków, niekiedy również drogi leśne porastają łopuszyny Petasitetum kablikiani z charakterystycznymi, dużymi, parasolowatymi liśćmi lepiężników: białego, wyłysiałego i różowego i towarzyszącej im pasożytniczej zarazy żółtej. W pobliżu niewielkich cieków i wysięków, a także na stromych, wilgotnych urwiskach rozwijają się kwieciste ziołorośla Arunco-Doronicetum austriaci z omiegiem górskim, miłosną górską, parzydłem leśnym, modrzykiem górskim i tojadem dzióbatym.

W obrębie źródeł, na zboczach, powstają mszarniki źródliskowe pokryte darniami mchów (źródliskowiec tujowaty i zmienny, bagnik wapienny), wśród których z rzadka występują rośliny naczyniowe: rzeżucha gorzka, a wyższych położeniach rzadka zarzyczka górska. Wokół śródleśnych wysięków wody mogą rozwijać się również młaki ziołoroślowe z kniecią błotną i świerząbkiem orzęsionym.

Kazimierz Chwistek