Geologia i gleby
Pasmo Gorców zbudowane jest z utworów fliszowych reprezentujących płaszczowinę magurską – piaskowców, zlepieńców, łupków. Wymienione skały są głębokomorskimi osadami powstałymi w kredzie i trzeciorzędzie, mniej więcej od 94 do 31 mln lat temu. Dominujący kompleks stanowią gruboławicowe warstwy piaskowców osadzone w paleocenie i eocenie (ok. 65–37,5 mln lat temu) o miąższości ponad 2000 m.
W centralnej części Gorców przeważają piaskowce magurskie – scementowane spoiwem krzemionkowym lub wapiennym piaski, oraz zlepieńce – scementowane piaski i żwiry. Z tych utworów zbudowane są partie grzbietowe, jak i sam rozróg Turbacza. Tworzą także oryginalne formy skalne na północnych stokach Kudłonia, Mostownicy i Obidowca. Na obrzeżach GPN, w niższych położeniach, przeważają piaskowce i łupki (m.in. łupki barwy czerwonej, wywołanej obecnością tlenków żelaza). W nich erozja wyrzeźbiła doliny, przełęcze i inne obniżenia. Godnymi uwagi są okna tektoniczne, gdzie erozja usunęła wyżej zalegające utwory płaszczowiny magurskiej i odsłoniła niżej położoną płaszczowinę „przedmagurską”. Znajdują się one u podnóża Gorców, a jedno z nich rozciąga się w obniżeniu Mszany Dolnej, Górnej i Niedźwiedzia.
Na wymienionych utworach fliszowych wytworzyły się różne typy gleb, które zaklasyfikowano do następujących jednostek typologicznych:
· gleby litogeniczne (początkowego stadium rozwoju): litosole, regosole, rankery brunatne, występują w formie drobnych płatów na stokach i grzbietach górskich; nie odgrywają znaczącej roli środowiskotwórczej,
· gleby autogeniczne: w reglu dolnym – różne podtypy gleb brunatnych, w reglu górnym – głównie gleby bielicowe i brunatne bielicowe; dominują na terenie GPN,
· gleby semihydrogeniczne i hydrogeniczne: gleby opadowoglejowe, gruntowoglejowe, torfowe i murszowe w których procesy glebotwórcze są zdeterminowane przez trwale obecne w profilu
· glebowym wody gruntowe i opadowe; zajmują nieznaczną powierzchnię na wypłaszczeniach śródstokowych i w źródliskach,
· gleby napływowe: mady rzeczne; w GPN jedynie na obrzeżu Kamienickiego Potoku.
W centrum Gorców leży Turbacz (1310 m n.p.m.), skąd promieniście odchodzą główne grzbiety górskie. Mają one przebieg równoleżnikowy i znaczną długość (do 20–25 km, np. grzbiet Turbacz – Kiczora – Jaworzyna Kamienicka – Gorc Kamienicki – Wielki Wierch). Na południowym wschodzie, oddzielony przełęczą Knurowską (846 m) biegnie wąski i falisty grzbiet zwany „Pasmem Lubania”, w całości poza granicami GPN.
W ciągach grzbietów głównych znajdują się liczne wzniesienia, mające charakter kopiastych wierzchołków (Jaworzyna Kamienicka 1288 m, Przysłop 1187 m), kopuł (Kiczora 1282 m, Gorc Porębski 1230 m) lub stożków (Kopieniec 1080 m). W GPN najwyższym szczytem jest Jaworzyna Kamienicka (1288 m).
W obrębie bogato wyrzeźbionych przez erozję stoków górskich częstymi są szerokie leje źródliskowe potoków, liczne załamania, osuwiska i spełzowiska. Do osobliwości rzeźby gorczańskiej zaliczane są mury i wychodnie skalne występujące pojedynczo (np. „Czubaty Groń” pod Przysłopem), lub grupowo (np. skupienia skał na północnych stokach Kudłonia z oryginalnym „Kudłońskim Bacą” lub leżące w źródliskach Rosochy „Białe Skały”. U ich podnóży zalegają rozwaliska skalne i większe nagromadzenia rumoszu. W obrębie osuwisk częste są jaskinie, z których największą w Parku jest „Zbójecka Jama” opodal polany Jworzyna Kamienicka.
Gorczańskie doliny w swych górnych odcinkach są ostro wcięte, o V-kształtnym profilu i znacznym spadku, z licznymi progami, wodospadami i załomami. W odcinkach środkowych i dolnych częste są rozległe kamieńce tworzące terasy nadpotokowe i stożki napływowe.
Wody
W Gorcach dobrze rozwinięta jest sieć źródeł i cieków wodnych. Potoki biorące początek w północnej i zachodniej części pasma znajdują się w dorzeczu Raby (31% obszaru Gorców), wypływające w części wschodniej, południowej i częściowo zachodniej – w dorzeczu Dunajca (69%). Do najdłuższych w GPN i najciekawszych pod względem przyrodniczym należą: rzeka Kamienica (zwana w górnym biegu Kamienickim Potokiem) – 10,5 km, potok Olszowy – 4,80 km i potok Łopuszna – 3,30 km, a w całych Gorcach: Kamienica (33 km), Ochotnica (22km) i Porębianka (13 km). Osobliwością hydrologiczną Gorców są małe stawki, które powstały w niszach osuwisk (Miazgowa Młaka, Morskie Oko). Nieco większym, powszechnie znanym jest Pucułowski Stawek znajdujący się nieopodal granicy Parku.
Klimat
Gorczański klimat ma typowo górski charakter z wyraźnie wyodrębnionymi trzema piętrami klimatycznymi: umiarkowanie ciepłym – do wysokości 600 m n.p.m., umiarkowanie chłodnym – do 1100 m., powyżej – piętrem chłodnym. Z wysokością bezwzględną skorelowane są roczne sumy opadów, które u podnóży wynoszą 800–900 mm/rok, a w najwyższych położeniach dochodzą do 1200–1240 mm/rok.
Do najcieplejszych miesięcy należą: lipiec – u podnóża gór i sierpień – w wyższych położeniach, najchłodniejszymi są styczeń i luty. Częsta jest tu ciepła i długa jesień, oraz stosunkowo późna i chłodna wiosna. Jedną z cech lokalnego klimatu są znaczne dzienne i roczne amplitudy temperatur, zaznaczające się szczególnie w obrębie Kotliny Nowotarskiej, gdzie w roku osiągają wartości do 79 C. Osobliwością są również inwersje temperatur w okresie jesieni i zimy, kiedy spływające z gór zimne i wilgotne powietrze zalega w dolinach tworząc „morze mgieł”. Dominują wiatry z kierunków zachodnich i północno-zachodnich. W okresie wczesnej wiosny i jesienią częsty jest wiatr halny.
Janusz Tomasiewicz
Pasmo Gorców zbudowane jest z utworów fliszowych reprezentujących płaszczowinę magurską – piaskowców, zlepieńców, łupków. Wymienione skały są głębokomorskimi osadami powstałymi w kredzie i trzeciorzędzie, mniej więcej od 94 do 31 mln lat temu. Dominujący kompleks stanowią gruboławicowe warstwy piaskowców osadzone w paleocenie i eocenie (ok. 65–37,5 mln lat temu) o miąższości ponad 2000 m.
W centralnej części Gorców przeważają piaskowce magurskie – scementowane spoiwem krzemionkowym lub wapiennym piaski, oraz zlepieńce – scementowane piaski i żwiry. Z tych utworów zbudowane są partie grzbietowe, jak i sam rozróg Turbacza. Tworzą także oryginalne formy skalne na północnych stokach Kudłonia, Mostownicy i Obidowca. Na obrzeżach GPN, w niższych położeniach, przeważają piaskowce i łupki (m.in. łupki barwy czerwonej, wywołanej obecnością tlenków żelaza). W nich erozja wyrzeźbiła doliny, przełęcze i inne obniżenia. Godnymi uwagi są okna tektoniczne, gdzie erozja usunęła wyżej zalegające utwory płaszczowiny magurskiej i odsłoniła niżej położoną płaszczowinę „przedmagurską”. Znajdują się one u podnóża Gorców, a jedno z nich rozciąga się w obniżeniu Mszany Dolnej, Górnej i Niedźwiedzia.
Na wymienionych utworach fliszowych wytworzyły się różne typy gleb, które zaklasyfikowano do następujących jednostek typologicznych:
· gleby litogeniczne (początkowego stadium rozwoju): litosole, regosole, rankery brunatne, występują w formie drobnych płatów na stokach i grzbietach górskich; nie odgrywają znaczącej roli środowiskotwórczej,
· gleby autogeniczne: w reglu dolnym – różne podtypy gleb brunatnych, w reglu górnym – głównie gleby bielicowe i brunatne bielicowe; dominują na terenie GPN,
· gleby semihydrogeniczne i hydrogeniczne: gleby opadowoglejowe, gruntowoglejowe, torfowe i murszowe w których procesy glebotwórcze są zdeterminowane przez trwale obecne w profilu
· glebowym wody gruntowe i opadowe; zajmują nieznaczną powierzchnię na wypłaszczeniach śródstokowych i w źródliskach,
· gleby napływowe: mady rzeczne; w GPN jedynie na obrzeżu Kamienickiego Potoku.
W centrum Gorców leży Turbacz (1310 m n.p.m.), skąd promieniście odchodzą główne grzbiety górskie. Mają one przebieg równoleżnikowy i znaczną długość (do 20–25 km, np. grzbiet Turbacz – Kiczora – Jaworzyna Kamienicka – Gorc Kamienicki – Wielki Wierch). Na południowym wschodzie, oddzielony przełęczą Knurowską (846 m) biegnie wąski i falisty grzbiet zwany „Pasmem Lubania”, w całości poza granicami GPN.
W ciągach grzbietów głównych znajdują się liczne wzniesienia, mające charakter kopiastych wierzchołków (Jaworzyna Kamienicka 1288 m, Przysłop 1187 m), kopuł (Kiczora 1282 m, Gorc Porębski 1230 m) lub stożków (Kopieniec 1080 m). W GPN najwyższym szczytem jest Jaworzyna Kamienicka (1288 m).
W obrębie bogato wyrzeźbionych przez erozję stoków górskich częstymi są szerokie leje źródliskowe potoków, liczne załamania, osuwiska i spełzowiska. Do osobliwości rzeźby gorczańskiej zaliczane są mury i wychodnie skalne występujące pojedynczo (np. „Czubaty Groń” pod Przysłopem), lub grupowo (np. skupienia skał na północnych stokach Kudłonia z oryginalnym „Kudłońskim Bacą” lub leżące w źródliskach Rosochy „Białe Skały”. U ich podnóży zalegają rozwaliska skalne i większe nagromadzenia rumoszu. W obrębie osuwisk częste są jaskinie, z których największą w Parku jest „Zbójecka Jama” opodal polany Jworzyna Kamienicka.
Gorczańskie doliny w swych górnych odcinkach są ostro wcięte, o V-kształtnym profilu i znacznym spadku, z licznymi progami, wodospadami i załomami. W odcinkach środkowych i dolnych częste są rozległe kamieńce tworzące terasy nadpotokowe i stożki napływowe.
Wody
W Gorcach dobrze rozwinięta jest sieć źródeł i cieków wodnych. Potoki biorące początek w północnej i zachodniej części pasma znajdują się w dorzeczu Raby (31% obszaru Gorców), wypływające w części wschodniej, południowej i częściowo zachodniej – w dorzeczu Dunajca (69%). Do najdłuższych w GPN i najciekawszych pod względem przyrodniczym należą: rzeka Kamienica (zwana w górnym biegu Kamienickim Potokiem) – 10,5 km, potok Olszowy – 4,80 km i potok Łopuszna – 3,30 km, a w całych Gorcach: Kamienica (33 km), Ochotnica (22km) i Porębianka (13 km). Osobliwością hydrologiczną Gorców są małe stawki, które powstały w niszach osuwisk (Miazgowa Młaka, Morskie Oko). Nieco większym, powszechnie znanym jest Pucułowski Stawek znajdujący się nieopodal granicy Parku.
Klimat
Gorczański klimat ma typowo górski charakter z wyraźnie wyodrębnionymi trzema piętrami klimatycznymi: umiarkowanie ciepłym – do wysokości 600 m n.p.m., umiarkowanie chłodnym – do 1100 m., powyżej – piętrem chłodnym. Z wysokością bezwzględną skorelowane są roczne sumy opadów, które u podnóży wynoszą 800–900 mm/rok, a w najwyższych położeniach dochodzą do 1200–1240 mm/rok.
Do najcieplejszych miesięcy należą: lipiec – u podnóża gór i sierpień – w wyższych położeniach, najchłodniejszymi są styczeń i luty. Częsta jest tu ciepła i długa jesień, oraz stosunkowo późna i chłodna wiosna. Jedną z cech lokalnego klimatu są znaczne dzienne i roczne amplitudy temperatur, zaznaczające się szczególnie w obrębie Kotliny Nowotarskiej, gdzie w roku osiągają wartości do 79 C. Osobliwością są również inwersje temperatur w okresie jesieni i zimy, kiedy spływające z gór zimne i wilgotne powietrze zalega w dolinach tworząc „morze mgieł”. Dominują wiatry z kierunków zachodnich i północno-zachodnich. W okresie wczesnej wiosny i jesienią częsty jest wiatr halny.
Janusz Tomasiewicz