Gorczańskie wsie
Dziedzictwem kultury, a jednocześnie świadectwem historii, jest charakter zabudowy gorczańskich wsi. Większość z nich powstała pomiędzy XIV a XVI wiekiem i lokowana była na prawie niemieckim, w oparciu o zasadę łanów leśnych. Mają one przeważnie charakter łańcuchówek rozciągniętych w dolinie, z rozrzuconymi po grzbietach i zboczach przysiółkami, liczącymi po kilka domostw, zwanych w górach „osiedlami”. Zabudowania rozmieszczone są wzdłuż osi, którą stanowi najczęściej droga, potok. Poszczególne skupienia domów wyraźnie rozdziela wolna przestrzeń, co przypomina ogniwa łańcucha – stąd nazwa. Pola uprawne rozciągają się od dna doliny ku wyższym partiom, lub też leżą w bezpośrednim sąsiedztwie przysiółków. Opisana zabudowa dobrze zachowała się w części Lubomierza, Koniny, Olszówki i Ochotnicy Górnej.
Drugi, występujący w Gorcach typ wsi to ulicówka. W nich zabudowa jest rozmieszczona wzdłuż drogi, najczęściej po obu stronach, w taki sposób, że zagrody przylegają bezpośrednio do siebie. Pola uprawne leżą poza zwartą zabudową wsi i są podzielone na role, które należą do poszczególnych rodzin. Wymieniony typ reprezentuje grupa wsi na południowych skłonach Gorców i na granicy z Podhalem. Należą do nich Szlembark, dolna część Łopusznej, Ostrowsko i Waksmund.
Drugi, występujący w Gorcach typ wsi to ulicówka. W nich zabudowa jest rozmieszczona wzdłuż drogi, najczęściej po obu stronach, w taki sposób, że zagrody przylegają bezpośrednio do siebie. Pola uprawne leżą poza zwartą zabudową wsi i są podzielone na role, które należą do poszczególnych rodzin. Wymieniony typ reprezentuje grupa wsi na południowych skłonach Gorców i na granicy z Podhalem. Należą do nich Szlembark, dolna część Łopusznej, Ostrowsko i Waksmund.
Charakter zabudowy wsi
Świadectwem historii, a jednocześnie dziedzictwem kultury, jest charakter zabudowy gorczańskich wsi. W większości reprezentują typ łańcuchówki z rozrzuconymi po grzbietach i zboczach przysiółkami, liczącymi po kilka domostw, zwanych w górach „osiedlami”.
Zabudowania rozmieszczone są w dnie doliny, wzdłuż osi, którą stanowi najczęściej droga lub potok. Poszczególne skupienia domów wyraźnie rozdziela wolna przestrzeń, co przypomina ogniwa łańcucha – stąd nazwa „łańcuchówka”. Pola uprawne rozciągają się od dna doliny ku wyższym partiom, lub też leżą w bezpośrednim sąsiedztwie przysiółków. Opisana zabudowa dobrze zachowała się w części Lubomierza, Koniny, Olszówki i Ochotnicy Górnej.
Układ ten wynika z dawnej organizacji osadnictwa, z czasów, kiedy większość gorczańskich wsi, powstałych pomiędzy XIV a XVI wiekiem, osadzana była na prawie niemieckim, w oparciu o zasadę łanów leśnych. Wówczas dolinę dzielono na długie pasy wybiegające z dna na zbocza górskie, najczęściej aż do grzbietu. Początkowo szerokość łanów wynosiła ok. 150–200 m, a ich długość dochodziła nawet do 3 km. Łany te przydzielano poszczególnym osadnikom. W dnie doliny, w zwartej zabudowie wznoszono domostwa wraz z budynkami gospodarczymi. Czasami wewnątrz skupionej zabudowy była przestrzeń tworząca rodzaj placu. Kolejne skupienie domostw lokowane było na następnej roli. Grunty orne, ogrody i łąki znajdowały się w dolnych częściach łanu, w pobliżu skupisk osad. Wyżej były pastwiska, a najwyższe położenia zajmował las. Z biegiem lat osiedla rozrastały się, a łany były dzielone. Najczęściej podziałowi podlegały grunty orne i pastwiska, lasy pozostawały jako wspólne.
Przysiółki powstawały w dwojaki sposób. Najczęściej były to osiedla zarębne, z zimowymi zagrodami dla owiec, które z czasem przekształciły się w trwale zamieszkiwane osiedla. Taką genezę mają, np.: Zarębek Wyżni i Koszary Łopuszańskie w Łopusznej, szereg przysiółków w Ochotnicy Górnej, np. Skałka, Polanki i Magorzyca w Szczawie, Jasionów w Olszówce. W późniejszym czasie, na przełomie XVIII i XIX wieku, gdy miało miejsce znaczne przeludnienie wsi, zabudowa przysiółkowa tworzyła się w oparciu o podział łanów leśnych na mniejsze części, na których wznoszono kolejne osiedla. Zamieszkiwali je najczęściej potomkowie pierwszych osadników, powiązani ze sobą pokrewieństwem, a często również współwłasnością gruntów. Tą drogą powstały przysiółki w większości gorczańskich wsi, np. w Koninie, Podobinie, Porębie Wielkiej i Lubomierzu.
Kilka gorczańskich wsi reprezentuje typ ulicówki. Zabudowa w takiej wsi rozmieszczona jest wzdłuż drogi, zwykle po obu jej stronach. Poszczególne gospodarstwa (zagrody) przylegają bezpośrednio do siebie. Pola uprawne rozciągają się bezpośrednio za zagrodami lub też leżą dalej, poza zwartą zabudową wsi. Ten typ zabudowy reprezentuje grupa miejscowości na pograniczu Gorców i Podhala, które powstały w oparciu o układ niwowy. Należą do nich m.in. Szlembark, dolna cześć wsi Łopuszna, Ostrowsko i Waksmund. Przy lokacji wsi wydzielano zwarty obszar pod zabudowę, natomiast resztę gruntów dzielono na role, przy czym każda rodzina dostawała cześć jednej z ról.
Zabudowania rozmieszczone są w dnie doliny, wzdłuż osi, którą stanowi najczęściej droga lub potok. Poszczególne skupienia domów wyraźnie rozdziela wolna przestrzeń, co przypomina ogniwa łańcucha – stąd nazwa „łańcuchówka”. Pola uprawne rozciągają się od dna doliny ku wyższym partiom, lub też leżą w bezpośrednim sąsiedztwie przysiółków. Opisana zabudowa dobrze zachowała się w części Lubomierza, Koniny, Olszówki i Ochotnicy Górnej.
Układ ten wynika z dawnej organizacji osadnictwa, z czasów, kiedy większość gorczańskich wsi, powstałych pomiędzy XIV a XVI wiekiem, osadzana była na prawie niemieckim, w oparciu o zasadę łanów leśnych. Wówczas dolinę dzielono na długie pasy wybiegające z dna na zbocza górskie, najczęściej aż do grzbietu. Początkowo szerokość łanów wynosiła ok. 150–200 m, a ich długość dochodziła nawet do 3 km. Łany te przydzielano poszczególnym osadnikom. W dnie doliny, w zwartej zabudowie wznoszono domostwa wraz z budynkami gospodarczymi. Czasami wewnątrz skupionej zabudowy była przestrzeń tworząca rodzaj placu. Kolejne skupienie domostw lokowane było na następnej roli. Grunty orne, ogrody i łąki znajdowały się w dolnych częściach łanu, w pobliżu skupisk osad. Wyżej były pastwiska, a najwyższe położenia zajmował las. Z biegiem lat osiedla rozrastały się, a łany były dzielone. Najczęściej podziałowi podlegały grunty orne i pastwiska, lasy pozostawały jako wspólne.
Przysiółki powstawały w dwojaki sposób. Najczęściej były to osiedla zarębne, z zimowymi zagrodami dla owiec, które z czasem przekształciły się w trwale zamieszkiwane osiedla. Taką genezę mają, np.: Zarębek Wyżni i Koszary Łopuszańskie w Łopusznej, szereg przysiółków w Ochotnicy Górnej, np. Skałka, Polanki i Magorzyca w Szczawie, Jasionów w Olszówce. W późniejszym czasie, na przełomie XVIII i XIX wieku, gdy miało miejsce znaczne przeludnienie wsi, zabudowa przysiółkowa tworzyła się w oparciu o podział łanów leśnych na mniejsze części, na których wznoszono kolejne osiedla. Zamieszkiwali je najczęściej potomkowie pierwszych osadników, powiązani ze sobą pokrewieństwem, a często również współwłasnością gruntów. Tą drogą powstały przysiółki w większości gorczańskich wsi, np. w Koninie, Podobinie, Porębie Wielkiej i Lubomierzu.
Kilka gorczańskich wsi reprezentuje typ ulicówki. Zabudowa w takiej wsi rozmieszczona jest wzdłuż drogi, zwykle po obu jej stronach. Poszczególne gospodarstwa (zagrody) przylegają bezpośrednio do siebie. Pola uprawne rozciągają się bezpośrednio za zagrodami lub też leżą dalej, poza zwartą zabudową wsi. Ten typ zabudowy reprezentuje grupa miejscowości na pograniczu Gorców i Podhala, które powstały w oparciu o układ niwowy. Należą do nich m.in. Szlembark, dolna cześć wsi Łopuszna, Ostrowsko i Waksmund. Przy lokacji wsi wydzielano zwarty obszar pod zabudowę, natomiast resztę gruntów dzielono na role, przy czym każda rodzina dostawała cześć jednej z ról.
Budownictwo wiejskie
Budowle, z jakimi spotkamy się gorczańskich miejscowościach, odznaczają się swoistymi cechami, wśród których zwraca uwagę harmonia z krajobrazem, prostota i umiarkowana ilość elementów dekoracyjnych. W tradycyjnej zabudowie dominują drewniane domy szerokofrontowe, oparte na rzucie prostokąta i osadzone na kamiennych fundamentach. Ściany mają wykonane z drewnianych bali (płazów), między którymi widoczne jest mszenie, czyli uszczelnienie z wióru drzewnego (wcześniej z mchu), często kolorowo malowane. Niektóre są z zewnątrz szalowane deskami na zakładkę. Nakrywa je dwuspadowy dach z przyczółkami, niegdyś pokryty gontem, dziś zastąpiony blachą lub dachówką. Budynki najczęściej są orientowane w kierunku południowym, lub do drogi.
Domy bywają jedno- lub też dwutraktowe. Pierwsze z wymienionych podzielone są tradycyjnie na dwie izby – czarną i białą, odgrodzone przelotową sienią. W izbie czarnej, gdzie mieści się piec kuchenny, toczy się codzienne życie – gotuje się i spożywa posiłki, czasem sypia. Izba biała jest wykorzystywana obecnie jako sypialnia lub pokój gościnny. W niej umieszcza się święte obrazy, cenniejsze sprzęty (meble, skrzynie posażne). Do izb, od strony „pleców domu” przylegają małe komórki, pełniące rolę spiżarni czy podręcznego magazynu. W bogatszych domostwach, zamiast komórek, są dwie dodatkowe izby i taki układ nazywa się dwutraktowym.
Sień zaczyna się niemal zawsze małym gankiem, którego szczyt jest bogato zdobiony w motywy roślinne (np. dziewięćsiły), zwierzęce (np. jelenie) lub motyw słońca.
W bezpośrednim sąsiedztwie domu znajdują się zabudowania gospodarcze, usytuowane równolegle do niego lub pod kątem prostym. W ostatnim przypadku często są z nim połączone. Na zabudowania te składają się leżące w jednym ciągu: stajnia, boisko i stodoła. Często, szczególnie w dolinie Ochotnicy, uzupełnienie opisanej zabudowy stanowi nieco oddalona piwniczka – mały drewniany budynek, wzniesiony na wysokiej, odpowiednio sklepionej, kamiennej podmurówce, spełniającej funkcję piwnicy. Sam budynek pełni rolę spichlerza, zwanego komorą. Otoczenie domu uzupełniają elementy małej architektury: obudowane drewnem studnie, drewniane ogrodzenia, bogate w kwiaty przydomowe ogródki bądź coraz częściej spotykane altanki.
Do tej pory przykłady tradycyjnego budownictwa wiejskiego najlepiej zachowały się na Zarębku Niżnim w Łopusznej, w wielu osiedlach w dolinie potoków Jamne, Gorcowe iMłynne w Ochotnicy, w górnej części Zasadnego, w Lubomierzu (m.in. w osiedlach Frankówka, Złydachy, Ogiele), a także w wielu osiedlach w Koninie i Porębie Wielkiej (np. Białonie w Porębie Górnej).
W rozłożonych u podnóży Gorców miejscowościach, w dawnych wiekach, wznoszono stylowe, drewniane kościoły. Do dziś zachowało się ich kilka. Niewątpliwie najstarszymi są pochodzące z przełomu XV i XVI wieku: kościółek p.w. św. Marcina w Grywałdzie, kościół p.w. Świętej Trójcy w Łopusznej i podobny stylem w Harklowej p.w. Narodzenia Najświętszej Panny Maryi, a także modrzewiowa świątynia p.w. św. Anny w Nowym Targu (przy cmentarzu). Nieco później (w 1606 r.) wzniesiono kościół p.w. św. Marii Magdaleny w Rabce, obecnie wykorzystywany jako Muzeum Regionalne. Z racji swego położenia, najbardziej znanym wydaje się być drewniany kościółek p.w. Świętego Krzyża na górze Piątkowej w Rdzawce, odbudowany po pożarze, który go poważnie uszkodził w 1994 r. (oryginał pochodził z 1757 r.).
Poza wymienionymi, na uwagę zasługuje jeszcze kilka innych, zabytkowych obiektów sakralnych, np. kościół p.w. św. Mikołaja w Tylmanowej z połowy XVIII wieku, kościół p.w. Znalezienia Świętego Krzyża w Ochotnicy Dolnej z początku XIX wieku. Na przełomie XIX i XX wieku wzniesiono kilka murowanych, neogotyckich świątyń, np. p.w. św. Michała w Mszanie Dolnej, p.w. św. Marii Magdaleny w Rabce, a także drewnianych, nawiązujących stylistycznie do regionalnego budownictwa góralskiego, np. w Lubomierzu (1912 r.).
W ostatnich latach powstało wiele nowych budowli o oryginalnych bryłach, dobrze wkomponowanych w gorczański krajobraz. Do takich bez wątpienia należą m.in. kościoły w Niedźwiedziu, Tylmanowej i Ochotnicy Górnej.
W rozrzuconych po górach przysiółkach gorczańskich wsi, ich mieszkańcy wznosili murowane kapliczki, stawiali drewniane krzyże przydrożne, wieszali na starych drzewach małe kapliczki szafkowe. Wiele z nich upamiętnia określone wydarzenie lub stanowi wotum wdzięczności. W granicach Parku najbardziej znaną, liczącą już ponad 100 lat, jest Bulandowa kapliczka, zbudowana na polanie Jaworzyna Kamienicka przez Tomasza Chlipałę, który tutaj blisko pięćdziesiąt lat bacował.
Z innych, leżących już poza Parkiem, wymienić warto: znajdującą się w sąsiedztwie „Orkanówki” kapliczkę, ufundowaną przez matkę pisarza w podziękowaniu za Jego szczęśliwy powrót z I wojny światowej, wiekową kapliczkę w Olszówce nad os. Krausy czy niedawno wzniesioną kapliczkę na Halach Gorcowskich. W niepowtarzalnym stylu jest stojąca pod Turbaczem Kaplica Matki Bożej Królowej Gorców. Ufundowano ją z okazji pierwszej pielgrzymki Jana Pawła II do Polski i na Podhale w czerwcu 1979 r.
Janusz Tomasiewicz
Domy bywają jedno- lub też dwutraktowe. Pierwsze z wymienionych podzielone są tradycyjnie na dwie izby – czarną i białą, odgrodzone przelotową sienią. W izbie czarnej, gdzie mieści się piec kuchenny, toczy się codzienne życie – gotuje się i spożywa posiłki, czasem sypia. Izba biała jest wykorzystywana obecnie jako sypialnia lub pokój gościnny. W niej umieszcza się święte obrazy, cenniejsze sprzęty (meble, skrzynie posażne). Do izb, od strony „pleców domu” przylegają małe komórki, pełniące rolę spiżarni czy podręcznego magazynu. W bogatszych domostwach, zamiast komórek, są dwie dodatkowe izby i taki układ nazywa się dwutraktowym.
Sień zaczyna się niemal zawsze małym gankiem, którego szczyt jest bogato zdobiony w motywy roślinne (np. dziewięćsiły), zwierzęce (np. jelenie) lub motyw słońca.
W bezpośrednim sąsiedztwie domu znajdują się zabudowania gospodarcze, usytuowane równolegle do niego lub pod kątem prostym. W ostatnim przypadku często są z nim połączone. Na zabudowania te składają się leżące w jednym ciągu: stajnia, boisko i stodoła. Często, szczególnie w dolinie Ochotnicy, uzupełnienie opisanej zabudowy stanowi nieco oddalona piwniczka – mały drewniany budynek, wzniesiony na wysokiej, odpowiednio sklepionej, kamiennej podmurówce, spełniającej funkcję piwnicy. Sam budynek pełni rolę spichlerza, zwanego komorą. Otoczenie domu uzupełniają elementy małej architektury: obudowane drewnem studnie, drewniane ogrodzenia, bogate w kwiaty przydomowe ogródki bądź coraz częściej spotykane altanki.
Do tej pory przykłady tradycyjnego budownictwa wiejskiego najlepiej zachowały się na Zarębku Niżnim w Łopusznej, w wielu osiedlach w dolinie potoków Jamne, Gorcowe iMłynne w Ochotnicy, w górnej części Zasadnego, w Lubomierzu (m.in. w osiedlach Frankówka, Złydachy, Ogiele), a także w wielu osiedlach w Koninie i Porębie Wielkiej (np. Białonie w Porębie Górnej).
W rozłożonych u podnóży Gorców miejscowościach, w dawnych wiekach, wznoszono stylowe, drewniane kościoły. Do dziś zachowało się ich kilka. Niewątpliwie najstarszymi są pochodzące z przełomu XV i XVI wieku: kościółek p.w. św. Marcina w Grywałdzie, kościół p.w. Świętej Trójcy w Łopusznej i podobny stylem w Harklowej p.w. Narodzenia Najświętszej Panny Maryi, a także modrzewiowa świątynia p.w. św. Anny w Nowym Targu (przy cmentarzu). Nieco później (w 1606 r.) wzniesiono kościół p.w. św. Marii Magdaleny w Rabce, obecnie wykorzystywany jako Muzeum Regionalne. Z racji swego położenia, najbardziej znanym wydaje się być drewniany kościółek p.w. Świętego Krzyża na górze Piątkowej w Rdzawce, odbudowany po pożarze, który go poważnie uszkodził w 1994 r. (oryginał pochodził z 1757 r.).
Poza wymienionymi, na uwagę zasługuje jeszcze kilka innych, zabytkowych obiektów sakralnych, np. kościół p.w. św. Mikołaja w Tylmanowej z połowy XVIII wieku, kościół p.w. Znalezienia Świętego Krzyża w Ochotnicy Dolnej z początku XIX wieku. Na przełomie XIX i XX wieku wzniesiono kilka murowanych, neogotyckich świątyń, np. p.w. św. Michała w Mszanie Dolnej, p.w. św. Marii Magdaleny w Rabce, a także drewnianych, nawiązujących stylistycznie do regionalnego budownictwa góralskiego, np. w Lubomierzu (1912 r.).
W ostatnich latach powstało wiele nowych budowli o oryginalnych bryłach, dobrze wkomponowanych w gorczański krajobraz. Do takich bez wątpienia należą m.in. kościoły w Niedźwiedziu, Tylmanowej i Ochotnicy Górnej.
W rozrzuconych po górach przysiółkach gorczańskich wsi, ich mieszkańcy wznosili murowane kapliczki, stawiali drewniane krzyże przydrożne, wieszali na starych drzewach małe kapliczki szafkowe. Wiele z nich upamiętnia określone wydarzenie lub stanowi wotum wdzięczności. W granicach Parku najbardziej znaną, liczącą już ponad 100 lat, jest Bulandowa kapliczka, zbudowana na polanie Jaworzyna Kamienicka przez Tomasza Chlipałę, który tutaj blisko pięćdziesiąt lat bacował.
Z innych, leżących już poza Parkiem, wymienić warto: znajdującą się w sąsiedztwie „Orkanówki” kapliczkę, ufundowaną przez matkę pisarza w podziękowaniu za Jego szczęśliwy powrót z I wojny światowej, wiekową kapliczkę w Olszówce nad os. Krausy czy niedawno wzniesioną kapliczkę na Halach Gorcowskich. W niepowtarzalnym stylu jest stojąca pod Turbaczem Kaplica Matki Bożej Królowej Gorców. Ufundowano ją z okazji pierwszej pielgrzymki Jana Pawła II do Polski i na Podhale w czerwcu 1979 r.
Janusz Tomasiewicz