Gorce zamieszkuje kilka grup etnograficznych wyodrębniających się głównie gwarą, budownictwem, strojem i obrzędami. Gorczańskie wsie zamieszkują od strony południowej Górale Podhalańscy „Podhalanie” (od Obidowej po Dębno oraz w dolinie Ochotnicy), na południowym-wschodzie Górale Pienińscy (stoki Lubania aż po Tylmanową), w dolinie Kamienicy gorczańskiej Górale Kamieniccy (zwani też niekiedy Góralami Białymi), a na północy Gorców Zagórzanie (od Lubomierza po Olszówkę i Rabę Niżną). Mieszkańców Rabki i okolic niektórzy badacze określają jako Lud Rabczański. Obszar ten zamieszkiwany niegdyś przez Kliszczaków uległ w ostatnim wieku silnemu wpływowi Górali Podhalańskich (zwłaszcza w stroju).
Przez teren Parku przebiega granica pomiędzy grupą Podhalan i Zagórzan.
Grupy etnograficzne zamieszkujące Gorce
Próby wyznaczenia zasięgów poszczególnych grup etnograficznych w Karpatach Polskich podejmowano już w połowie XIX wieku. Pierwszym, który nazwał poszczególne grupy górali karpackich, jak również podał jakie miejscowości znajdują się w ich zasięgu terytorialnym, był Wincenty Pol. Podział zamieścił w pracy wydanej w roku 1851 pt. „Rzut oka na północne stoki Karpat”, a oparł go o najważniejsze cechy kulturowe.
Mimo upływu czasu nadal do najistotniejszych wyróżników grup etnograficznych należy tradycyjny strój ludowy, sztuka i folklor, tradycje oraz budownictwo. Opierając się o powyższe, etnografowie wyróżnili 13 grup etnograficznych wśród górali zamieszkujących polską część Karpat. Niektóre z nich dzielą się również na podgrupy.
Przez pasmo Gorców, leżące niemal w centralnej części Beskidów Zachodnich, przebiegają granice kilku grup etnograficznych. Jego południowe stoki, od Obidowej po Dębno oraz w dolinie Ochotnicy, zamieszkują Podhalanie, a ściślej ich północna podgrupa określana jako „Nowotarżanie”. Liczący ponad 650 lat Nowy Targ, zwany powszechnie „Miastem”, pełni rolę stolicy Podhala. Podhalanie są najbardziej znaną ze wszystkich grup górali polskich. Właśnie w tym regionie zachował się w najmniej zmienionej formie ubiór, tak męski jak i kobiecy. Kultywowany jest folklor, tradycje pasterskie, rozwija się prężnie sztuka ludowa. W budownictwie nadal wykorzystuje się tradycyjne materiały (drewno i kamień) i zachowuje się wiele detali architektonicznych. Gwara podhalańska jest w powszechnym, codziennym użytku.
Południowe i wschodnie stoki Lubania od Maniowych przez Kluszkowce, Grywałd, Krościenko aż po Tylmanową zajmują Górale Pienińscy, zaś samo Krościenko jest centrum kulturalnym tej grupy etnograficznej i regionu.
W dolinie Kamienicy Gorczańskiej mieszkają Górale Kamieniccy (zwani też niekiedy Góralami Białymi), będący jedną z wielu podgrup wśród Górali Sądeckich. Najważniejszym ośrodkiem w tej części Gorców jest Kamienica – miejscowość o bogatej historii. Tradycje i autentyczny folklor Górali Kamienickich kultywuje m.in. Zespół Regionalny „Gorce”, tworzony przez starszych i młodszych mieszkańców gminy.
Północne stoki Gorców od Lubomierza po Olszówkę i Rabę Niżną oraz część sąsiadującego z nimi Beskidu Wyspowego zajmują Zagórzanie. Najważniejszymi centrami kultury dla regionu są: Mszana Dolna oraz Kasina Wielka. Mieszkańców górnej Raby a także górnej Skawy niektórzy badacze określają jako Lud Rabczański, inni włączają te obszary do zasięgu północnych Podhalan.
Przez teren Parku przebiega granica pomiędzy grupą Podhalan i Zagórzan.
Grupy etnograficzne zamieszkujące Gorce
Próby wyznaczenia zasięgów poszczególnych grup etnograficznych w Karpatach Polskich podejmowano już w połowie XIX wieku. Pierwszym, który nazwał poszczególne grupy górali karpackich, jak również podał jakie miejscowości znajdują się w ich zasięgu terytorialnym, był Wincenty Pol. Podział zamieścił w pracy wydanej w roku 1851 pt. „Rzut oka na północne stoki Karpat”, a oparł go o najważniejsze cechy kulturowe.
Mimo upływu czasu nadal do najistotniejszych wyróżników grup etnograficznych należy tradycyjny strój ludowy, sztuka i folklor, tradycje oraz budownictwo. Opierając się o powyższe, etnografowie wyróżnili 13 grup etnograficznych wśród górali zamieszkujących polską część Karpat. Niektóre z nich dzielą się również na podgrupy.
Przez pasmo Gorców, leżące niemal w centralnej części Beskidów Zachodnich, przebiegają granice kilku grup etnograficznych. Jego południowe stoki, od Obidowej po Dębno oraz w dolinie Ochotnicy, zamieszkują Podhalanie, a ściślej ich północna podgrupa określana jako „Nowotarżanie”. Liczący ponad 650 lat Nowy Targ, zwany powszechnie „Miastem”, pełni rolę stolicy Podhala. Podhalanie są najbardziej znaną ze wszystkich grup górali polskich. Właśnie w tym regionie zachował się w najmniej zmienionej formie ubiór, tak męski jak i kobiecy. Kultywowany jest folklor, tradycje pasterskie, rozwija się prężnie sztuka ludowa. W budownictwie nadal wykorzystuje się tradycyjne materiały (drewno i kamień) i zachowuje się wiele detali architektonicznych. Gwara podhalańska jest w powszechnym, codziennym użytku.
Południowe i wschodnie stoki Lubania od Maniowych przez Kluszkowce, Grywałd, Krościenko aż po Tylmanową zajmują Górale Pienińscy, zaś samo Krościenko jest centrum kulturalnym tej grupy etnograficznej i regionu.
W dolinie Kamienicy Gorczańskiej mieszkają Górale Kamieniccy (zwani też niekiedy Góralami Białymi), będący jedną z wielu podgrup wśród Górali Sądeckich. Najważniejszym ośrodkiem w tej części Gorców jest Kamienica – miejscowość o bogatej historii. Tradycje i autentyczny folklor Górali Kamienickich kultywuje m.in. Zespół Regionalny „Gorce”, tworzony przez starszych i młodszych mieszkańców gminy.
Północne stoki Gorców od Lubomierza po Olszówkę i Rabę Niżną oraz część sąsiadującego z nimi Beskidu Wyspowego zajmują Zagórzanie. Najważniejszymi centrami kultury dla regionu są: Mszana Dolna oraz Kasina Wielka. Mieszkańców górnej Raby a także górnej Skawy niektórzy badacze określają jako Lud Rabczański, inni włączają te obszary do zasięgu północnych Podhalan.
Stroje górali podhalańskich i zagórzańskich
Jednym z najważniejszych wyróżników grup etnograficznych był zawsze, i nadal pozostał, tradycyjny strój ludowy. Najbogatszy wśród górali zamieszkujących rejon Gorców mają Podhalanie. U kobiet składa się nań lniana koszula ozdobiona białym haftem, gorset, spódnica z tybetu ubierana na płócienną halkę i zapaska. Jako okrycie wierzchnie, służy na lato chustka naramienna z płótna, tzw. „łoktusza”, a na zimę druga, wełniana i gruba. Niegdyś, na co dzień, kobiety ubierały kaftaniki szyte z perkalu. Gorsety, początkowo sukienne, skąpo zdobione obszyciem z jednobarwnej taśmy, na początku 20. stulecia zaczęto szyć z aksamitu i zdobić haftem z motywem dziewięćsiłu i tzw. leluji (lilii złotogłów). Obecnie noszone, wykonane są z aksamitu i bogato ozdobione. Uzupełnieniem stroju są korale. Zimą zarówno mężczyźni jak i kobiety nakładają kożuchy zdobione haftem i aplikacją, a także serdaki bez rękawów. Obuwie – to skórzane kierpce wiązane rzemieniami.
Strój męski jest równie bogaty. Składa się z płóciennej, białej koszuli, spodni, czyli portek z białego sukna o obcisłych nogawkach, cuchy (zwanej też gunią) stanowiącej wierzchnie okrycie z brązowego sukna, skórzanego szerokiego pasa (opaska) oraz filcowego, czarnego kapelusza o wąskim rondzie i okrągłej główce, otoczonej paskiem z naszytymi owalnymi muszelkami kauri. Koszula spięta jest pod szyją ozdobną, mosiężną klamrą z łańcuszkami, zwaną spinką. Spodnie początkowo posiadały jeden przypór, a dopiero pod koniec XIX wieku, dwa. Zdobi je wielobarwna, wyszywana wełną parzenica. Wzór parzenicy, podobnie jak bogate zdobienie cuchy, są często w każdej wsi inne. W mniej odświętnym, codziennym stroju cuchę często zastępuje czarna kurtka wojskowego kroju, która jest zapożyczeniem z munduru dawnej armii austriackiej.
U Zagórzan odświętny strój kobiecy stanowi biała koszula z cienkiego płótna, z szerokim, bogato haftowanym kołnierzem, biała, płócienna spódnica spodnia, nazywana często fartuchem, wykończona dołem haftowanymi „zębami”, na którą nakładana jest kolorowa spódnica z farbowanego lnu, perkalu lub ze wspomnianego tybetu, na nią zaś krótsza zapaska, zdobiona haftem lub koronką. Dawniej na wyjątkowe okazje ubierano fartuch wierzchni, czyli spódnicę z cienkiego płótna, tiulu, itp., bogato haftowaną. Na koszule młode kobiety ubierają gorset z atłasu lub aksamitu, najczęściej czarnego i liliowego koloru, zdobiony barwnym haftem o motywach roślinnych, czasem wyszywanym także drobnymi cekinami i koralikami. Na ramiona zakładana jest kolorowa, wełniana chusta, zastępująca popularną niegdyś lnianą „łoktuszkę”.
Strój męski świąteczny to biała koszula i białe spodnie, uszyte z samodziałowego sukna ozdobione haftowaną, najczęściej czerwono-granatową parzenicą z sercowatym motywem. Na koszulę zakładają Zagórzanie krótki, biały serdak ze skór owczych, ozdobiony wyszyciami. Typowym okryciem wierzchnim jest rodzaj sukiennego płaszcza, koloru brązowego lub czarnego, zwany „hazuką”. Nakryciem głowy jest czarny kapelusz. Zimową porą zarówno kobiety jak i mężczyźni ubierają kożuchy wykonane z owczych skór. Obuwie stanowią skórzane kierpce, przywiązywane do stóp rzemykami (nawłokami) lub trzewiki z miękkimi cholewkami.
W stroju Górali Pienińskich wyróżnia się u kobiet biała koszula, bogato pomarszczona przy szyi oraz spódnica tkana w biało-czerwono-niebieskie paski, zwane kanafaskami. Czasami na spódnicę nakładana jest biała zapaska. Odzienie wierzchnie stanowi luźna bluza z rękawami zwana kaftanem, a zimą – biały, sięgający kolan kożuch. U mężczyzn natomiast – białe, samodzioałowe spodnie o luźnych nogawicach, zdobione w górnej części prawej nogawicy tzw. przyporem, oraz niebieska, bogato haftowana kamizelka nakładana na białą koszulę lub sięgający bioder kożuszek bez rękawów. Ubraniem wierzchnim jest sukmana wykonana z białego lub brązowego sukna, zdobiona skromnymi haftami. Zimą zastępuje ją kożuch, kiedyś biały, obecnie najczęściej brązowy z rękawami.
W odświętnym stroju góralki z doliny Kamienicy wyróżnia się czarna, beżowa lub popielata, ale najczęściej kwiecista spódnica, na którą nakładana jest często biała, haftowana spódnica wierzchnia, lub zapaska. Ubierany na białą koszulę aksamitny gorset jest koloru czarnego, zielonego, rzadziej czerwonego i zdobią go bogate hafty. W zimie kobiety noszą kaftan lub kożuszek z rękawami, albo serdak. Całość uzupełnia wzorzysta chusta.
Strój Górala Kamienickiego wyróżnia granatowa lub niebieska kamizelka zdobiona haftami lub rzędami guzików, nakładana na białą koszulę. Zimą kamizelkę zastępuje podobny krojem, zdobiony obszyciami kożuszek. Okrycie wierzchnie stanowi biała, brązowa lub czarna gurmana ozdobiona kolorowymi haftami, latem zarzucana na ramiona. Zimą zastępuje ją kożuch.
Opisane powyżej stroje, w swojej pełnej i czystej formie, zachowały się już w niewielu miejscowościach. Te dzisiaj spotykane są zazwyczaj w różnym stopniu zmodyfikowane, pomieszane niekiedy z elementami pochodzącymi z innych regionów, szyte z nowych, współczesnych materiałów. Niemniej w czasie uroczystości kościelnych, imprez regionalnych lub rodzinnych, często spotykamy góralki i górali w bogatym gorczańskim stroju ludowym. Prezentują go również liczne zespoły regionalne.
Janusz Tomasiewicz
Strój męski jest równie bogaty. Składa się z płóciennej, białej koszuli, spodni, czyli portek z białego sukna o obcisłych nogawkach, cuchy (zwanej też gunią) stanowiącej wierzchnie okrycie z brązowego sukna, skórzanego szerokiego pasa (opaska) oraz filcowego, czarnego kapelusza o wąskim rondzie i okrągłej główce, otoczonej paskiem z naszytymi owalnymi muszelkami kauri. Koszula spięta jest pod szyją ozdobną, mosiężną klamrą z łańcuszkami, zwaną spinką. Spodnie początkowo posiadały jeden przypór, a dopiero pod koniec XIX wieku, dwa. Zdobi je wielobarwna, wyszywana wełną parzenica. Wzór parzenicy, podobnie jak bogate zdobienie cuchy, są często w każdej wsi inne. W mniej odświętnym, codziennym stroju cuchę często zastępuje czarna kurtka wojskowego kroju, która jest zapożyczeniem z munduru dawnej armii austriackiej.
U Zagórzan odświętny strój kobiecy stanowi biała koszula z cienkiego płótna, z szerokim, bogato haftowanym kołnierzem, biała, płócienna spódnica spodnia, nazywana często fartuchem, wykończona dołem haftowanymi „zębami”, na którą nakładana jest kolorowa spódnica z farbowanego lnu, perkalu lub ze wspomnianego tybetu, na nią zaś krótsza zapaska, zdobiona haftem lub koronką. Dawniej na wyjątkowe okazje ubierano fartuch wierzchni, czyli spódnicę z cienkiego płótna, tiulu, itp., bogato haftowaną. Na koszule młode kobiety ubierają gorset z atłasu lub aksamitu, najczęściej czarnego i liliowego koloru, zdobiony barwnym haftem o motywach roślinnych, czasem wyszywanym także drobnymi cekinami i koralikami. Na ramiona zakładana jest kolorowa, wełniana chusta, zastępująca popularną niegdyś lnianą „łoktuszkę”.
Strój męski świąteczny to biała koszula i białe spodnie, uszyte z samodziałowego sukna ozdobione haftowaną, najczęściej czerwono-granatową parzenicą z sercowatym motywem. Na koszulę zakładają Zagórzanie krótki, biały serdak ze skór owczych, ozdobiony wyszyciami. Typowym okryciem wierzchnim jest rodzaj sukiennego płaszcza, koloru brązowego lub czarnego, zwany „hazuką”. Nakryciem głowy jest czarny kapelusz. Zimową porą zarówno kobiety jak i mężczyźni ubierają kożuchy wykonane z owczych skór. Obuwie stanowią skórzane kierpce, przywiązywane do stóp rzemykami (nawłokami) lub trzewiki z miękkimi cholewkami.
W stroju Górali Pienińskich wyróżnia się u kobiet biała koszula, bogato pomarszczona przy szyi oraz spódnica tkana w biało-czerwono-niebieskie paski, zwane kanafaskami. Czasami na spódnicę nakładana jest biała zapaska. Odzienie wierzchnie stanowi luźna bluza z rękawami zwana kaftanem, a zimą – biały, sięgający kolan kożuch. U mężczyzn natomiast – białe, samodzioałowe spodnie o luźnych nogawicach, zdobione w górnej części prawej nogawicy tzw. przyporem, oraz niebieska, bogato haftowana kamizelka nakładana na białą koszulę lub sięgający bioder kożuszek bez rękawów. Ubraniem wierzchnim jest sukmana wykonana z białego lub brązowego sukna, zdobiona skromnymi haftami. Zimą zastępuje ją kożuch, kiedyś biały, obecnie najczęściej brązowy z rękawami.
W odświętnym stroju góralki z doliny Kamienicy wyróżnia się czarna, beżowa lub popielata, ale najczęściej kwiecista spódnica, na którą nakładana jest często biała, haftowana spódnica wierzchnia, lub zapaska. Ubierany na białą koszulę aksamitny gorset jest koloru czarnego, zielonego, rzadziej czerwonego i zdobią go bogate hafty. W zimie kobiety noszą kaftan lub kożuszek z rękawami, albo serdak. Całość uzupełnia wzorzysta chusta.
Strój Górala Kamienickiego wyróżnia granatowa lub niebieska kamizelka zdobiona haftami lub rzędami guzików, nakładana na białą koszulę. Zimą kamizelkę zastępuje podobny krojem, zdobiony obszyciami kożuszek. Okrycie wierzchnie stanowi biała, brązowa lub czarna gurmana ozdobiona kolorowymi haftami, latem zarzucana na ramiona. Zimą zastępuje ją kożuch.
Opisane powyżej stroje, w swojej pełnej i czystej formie, zachowały się już w niewielu miejscowościach. Te dzisiaj spotykane są zazwyczaj w różnym stopniu zmodyfikowane, pomieszane niekiedy z elementami pochodzącymi z innych regionów, szyte z nowych, współczesnych materiałów. Niemniej w czasie uroczystości kościelnych, imprez regionalnych lub rodzinnych, często spotykamy góralki i górali w bogatym gorczańskim stroju ludowym. Prezentują go również liczne zespoły regionalne.
Janusz Tomasiewicz