Park dworski hr. Wodzickich

Park dworski hr Wodzickich położony jest w miejscowości  Poręba Wielka (przy granicy z Niedźwiedziem), na południowych stokach i u podnóży góry Chabówki, przy wojewódzkiej drodze z  Mszany Dolnej do Koninek. 
     Od 1983 roku jest w zarządzie Gorczańskiego Parku Narodowego, stanowiąc enklawę o powierzchni ok. 19 ha, oddaloną o ok. 5 km od głównego kompleksu Gorczańskiego Parku Narodowego. Przy  północno - wschodniej granicy parku dworskiego znajduje się budynek Dyrekcji GPN. 
     Wartość przyrodnicza i kulturowa parku dworskiego została doceniona w 1934 roku, poprzez wpisanie go do rejestru zabytków Ministerstwa Kultury i Sztuki. Wpis ponowiono w 1992 roku - decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody Nr 457/92 z dnia 23.03.1992 r. Wcześniej, Prezydium Wojewódzkiej Rady  Narodowej Wydział Rolnictwa i Leśnictwa decyzją z dnia 28.12.1967 roku uznał za pomnik przyrody drzewostan parku w Porębie Wielkiej motywując tym, że „drzewostan parkowy przedstawia twór przyrody żywej o dużym znaczeniu społeczno – kulturalnym i krajobrazowym i z tego powodu poddanie go pod ochronę leży w interesie publicznym”. Po przejęciu przez Gorczański Park Narodowy park dworski podlega także ochronie częściowej.

Znajdujące się dzisiaj w parku dworskim obiekty architektoniczne w większości wybudowane zostały w latach 40. i 50. XX w. Pierwotne budowle (oprócz drewnianego lamusa) spaliły się w styczniu 1945 roku. Sprawcami pożaru byli partyzanci z oddziału AL "Za wolną Ojczyznę" por. Brunona Skutelego ps. Zygfryd. 
Obecne budynki stawiano na ocalałych z pożaru fundamentach, zachowując układ piwnic. Dzięki temu dziś można odczytać ich bogatą historię. 
Oto lista obiektów architektonicznych w parku dworskim:
1. Fundamenty dworu hr Wodzickich, położone przy alei głównej. Nieistniejący już modrzewiowy dwór w okresie okupacji przeznaczony był dla gości generała Friedricha Krugera, dowódcy SS w Generalnej Guberni, który w wielokrotnie wypoczywał Porębie Wielkiej. Zniszczony w pożarze w 1945 roku, nigdy nie został odbudowany. Przez lata fundamenty i kamienne piwnice niszczały. W 1992 roku usunięto porastające je krzewy i drzewa. Kolejne prace zabezpieczające miały miejsce w latach 1994 - 1995: piwnice opróżniono z gruzu, wykonano wylewki, postawiono mur ze schodami od strony alei i całość zadaszono. Obiekt nie jest udostępniony dla zwiedzających.
2. Oficyna dworska usytuowana na skarpie nad parkiem dolnym. W okresie okupacji zajmował ją generał Kruger, podczas pobytów w Porębie Wielkiej. Z tego czasu pochodzą także ostrołukowe drzwi i okno w jednej z piwnic, przeznaczonej na piwiarnię dla niemieckich żołnierzy. Pod koniec lat 40.tych XX wieku, na pozostałych po pożarze piwnicach, wybudowano nowy obiekt, w którym mieściły się biura Nadleśnictwa Poręba Wielka. Postawiono wtedy mur oporowy od strony lamusa. Obecnie w budynku oficyny znajduje się Ośrodek Edukacyjny GPN oraz mieszkania służbowe. 
3. Wozownia drewniana z końca XVIII wieku, położona przy południowej bramie wejściowej. Jest to jedyny obiekt w parku dworskim zachowany w całości. Znajdują się pod nim dużo starsze piwnice. W 1992 roku na wozowni wymieniono dach, zachowując rodzaj pokrycia i autentyczną sygnaturkę.
Do budynku przylega mała, kamienna piwniczka z drewnianym, dwuspadowym dachem, tzw. lodownia, która kiedyś pełniła funkcję dworskiej spiżarni. 
4. Kamienny budynek położony naprzeciw oficyny dworskiej. Pierwotnie mieściły się w nim kuchnie dworskie. Po II wojnie światowej na zachowanych piwnicach wybudowano warsztat samochodowy dla Nadleśnictwa Poręba Wielka. Po kapitalnym remoncie w latach 1994 – 1995 budynek przeznaczono na mieszkanie służbowe.
5. Kamienny budynek, położony w sąsiedztwie stawów dworskich. Postawiony został w latach 50. XX wieku na miejscu dawnych stajni dworskich. Podobną funkcję pełnił do momentu przejęcia przez Gorczański Park Narodowy. W latach 80. XX wieku wymieniono gontowy dach, a w 1994 roku adaptowano na suszarnię nasion. Obecnie obiekt pełni funkcję magazynu Gorczańskiego Parku Narodowego.
6. Garaże położone w zachodniej części parku. W miejscu tym stała stodoła dworska, która spłonęła 3.09.1939 roku kiedy do Poręby wkraczały oddziały niemieckie. Obecny budynek został wybudowany przez Nadleśnictwo Poręba Wielka (część wybudowana z cegły). Znajdowały się w nim stajnie i niewielki magazyn. W latach 1993 - 1994 budynek rozbudowano (część z pustaków), z przeznaczeniem na garaże.  
7. Wiaty edukacyjne przy stawach dworskich, drewniane obiekty, postawione w jesieni 2011 roku, przeznaczone do celów edukacyjnych.  
8. Kapliczka kamienna położona w parku dolnym, pod murem oporowym. Tradycja wiąże ją z dawnymi mieszkańcami dworu. Wybudowana została przed II wojną światową (widać ją na fotografiach z czasów, kiedy we dworze przebywali Niemcy). Pokryta była wtedy drewnianym dachem namiotowym. 5 września 2006 roku podczas wichury została zniszczona, upadające drzewo uszkodziło konstrukcję. Odbudowano ją w jesieni 2007 roku. Prace remontowe finansowała prywatna osoba.
9. Kamienny mur otaczający park dolny od strony wschodniej i południowej. Wybudowany został prawdopodobnie w II poł. XIX wieku, z rodzimego piaskowca. Kamień układany był głównie „na sucho”, choć w niektórych miejscach widać resztki zaprawy. Dawniej zdobił go gontowy daszek. W czasie II wojny światowej przy jego remoncie pracowali Żydzi z getta w Mszanie Dolnej. W murze znajdują się dwie współczesne bramy wjazdowe – jedna od strony Niedźwiedzia (wybudowana w 1994 roku), a druga, wprowadzająca do dawnej części gospodarczej – od strony drogi powiatowej z Mszany Dolnej do Koninek (wybudowana w 1992 roku).

Park dworski dzisiaj, czyli co pozostało z dawnej świetności
Założenie dworskie dzieliło się na dwie strefy: gospodarczą i „pańską”. W części gospodarczej, usytuowanej od zachodu, znajdowały się stajnie, stodoły, spichlerz i mieszkanie zarządcy. Były tu także stawy rybne. Park w stylu angielskim, a także dwór i dwie oficyny, z których korzystali goście Wodzickich pełniły funkcje reprezentacyjne. Budynki wyznaczały trzy boki porośniętego trawą prostokąta. Na jego czwartym boku, od strony zabudowań gospodarczych, rosły wiekowe lipy. Park rozciągał się poniżej budynków – w kierunku potoku Porębianka i powyżej – u podnóży Chabówki. Przy jego tworzeniu wykorzystano układ teras rzecznych, a także istniejące cieki wodne i występujacą tu roślinność. Bliżej rzeki znajdował się teren rekreacyjno – reprezentacyjny, na którym wprowadzono najwięcej zmian w krajobrazie. Powyżej zabudowań dworskich pozostawiono naturalny grąd, do którego od strony wschodniej przylegał sad i ogród.
Do dziś koncepcja zastosowana przez twórców parku jest widoczna w terenie. Tradycyjnie część położoną bliżej potoku Porębianka, na wysokości 505 - 510 m n.p.m, nazywa się „parkiem dolnym”, a fragment z lasem grądowym i sadem, znajdujący się na wysokości 510 - 540 m. n.p.m. „parkiem górnym”. Granicę między nimi stanowi skarpa umocniona kamiennym murem, którą od wschodniej bramy prowadzi aleja, będąca przedłużeniem dawnej drogi do Niedźwiedzia. Rosnące przy niej stare lipy, modrzewie i robinie w większości uznane zostały za pomniki przyrody. 
W parku dolnym zachowały się elementy małej architektury, wykonane z miejscowego piaskowca. W murze otaczającym park od strony południowej i wschodniej widoczne są przepusty, przez które jeszcze pod koniec lat 40. XX wieku przepływała rzeka Młynówka. Zasilał ją wypływający spod Chabówki potok, który nadal urozmaica krajobraz parku dolnego. Kamienne umocnienia jego koryta, a także mostki z regularnych piaskowcowych płyt przetrwały do dziś w dobrym stanie. Fragment cieku oraz aleja, obsadzona ksztanowcami wyznaczają skraj rozległej polany widokowej, ciągnącej się aż do muru. Rosnące wokół wiekowe drzewa, głównie lipy i jawory, tworzą malownicze grupy. U podnóża skarpy stoi kapliczka, wybudowana w latach 30.tych XX wieku przez właścicieli dworu. Na niewielkim skrawku terenu przy wschodniej bramie rośnie lasek grądowy.
W latach 1998 - 2000 w parku dolnym wybrukowano alejki i założono oświetlenie. 
W parku górnym występuje naturalny grąd - zbiorowisko leśne typowe dla piętra pogórza. Jego drzewostan tworzą lipy, wiązy i jawory. Runo obfituje w kwitnące wczesną wiosną gatunki, tj. złoć żółta, pierwiosnka wyniosła, miodunka ćma, kopytnik pospolity, zawilec gajowy. Od bramy wschodniej, powyżej alei wejściowej, rozciąga się rozległa łąka, na której wczesną wiosną kwitną łany krokusów. 
Niestety z każdym rokiem w parku dworskim ubywa starych drzew. „Wiąz Łokietka”, który dożył prawie 320 lat, uznawany za najgrubszy okaz tego gatunku w Polsce, złamał się w latach 70.tych XX wieku. Wg pomiarów z 1967 r. miał 33 m wysokości, 212 cm średnicy, obwód 665 cm. Ocalałą część pnia zabezpieczono w 1992 roku blaszanymi daszkami. Ponad 300-letni „wiąz chłosty” złamał się w czasie wichury w 1993 roku. Był drugim co do wielkości wiązem górskim w Polsce. Pozostawiona część pnia ma w obwodzie 600 cm. Kolejny okaz tego gatunku, ok. 250 letni, rosnący w bramie południowej, został ścięty ze względów bezpieczeństwa w 1983 roku.
W 2002 roku runęła olbrzymia lipa rosnąca przy alei głównej, a w 2005 roku sędziwy jawor w parku górnym. Kolejnych 31 zdrowych drzew zniszczyła lokalna trąba powietrzna w sierpniu 2007 roku.  
Wiele drzew choruje. Od początku lat 70-tych obserwuje się obumieranie wiązów z powodu grafiozy, którą wywołują grzyby roznoszone przez owady żerujące w łyku tych drzew, zaś kasztanowce atakują larwy motyla szrotówka kasztanowcowiaczka. 
W związku z realizacją zadania pn. „Rewitalizacja parku podworskiego w Porębie Wielkiej” jesienią 2008 roku przeprowadzono inwentaryzację drzew rosnących na jego obszarze, która wykazała konieczność zabiegów pielęgnacyjnych z zakresu chirurgii drzew. Zlecone zabiegi zostały wykonane w jesieni 2009 roku i objęły 1.088 drzew i krzewów.
 Od strony zachodnej do parku prowadzi alejka biegnąca przy dwóch dworskich stawach, odtworzonych w latach 2006 - 2007. Drewniany pomost przy jednym z nich wykonano w 2008 roku. System zbiorników wodnych istniał w tym miejscu już w II połowie XVII wieku, co potwierdzają zapisy w inwentarzach dóbr wielkoporębskich. Są one także widoczne na starych mapach m.in. z 1848 r.i 1931 r.
Obecnie pełnią rolę miejsc lęgowych dla płazów, głównie żaby trawnej i ropuchy szarej. W 2010 roku stwierdzono tu traszkę grzebieniastą. W stawach można obserwować pływające zaskrońce. Często odwiedzają je kaczki krzyżówki, a od kilku lat każdej wiosny tracze nurogęsi.  

Zabudowania dworskie w XVII i XVIII wieku

   O tym jak wyglądał majątek porębski, w czasach gdy należał do rodziny Lubomirskich, możemy wnioskować z zachowanych siedemnastowiecznych dokumentów. W inwentarzach z lat 1677 i 1690 znajdują się informacje o dwóch obiektach mieszkalnych: dworze i budynku nazywanym „starym”, kaplicy oraz zabudowaniach gospodarczych. Analiza szczegółowego opisu piwnic dworu, posadowionego „od wschodu słońca na murze …” pokazuje, że stał on w miejscu ostatniego dworu Wodzickich, na zachowanych do dziś fundamentach, przykrytych dzisiaj blaszanym dachem. Drugi budynek położony był w miejscu obecnej wozowni - i w tym przypadku świadczy o tym układ zachowanych piwnic, odpowiadajacy inwentarzowemu opisowi budynku „starego”. Kaplica znajdowała się w dolnej części parku. Z dworem łączył ją zadaszony ganek.

W skład zabudowań gospodarczych wchodziły m.in.: osobna kuchnia, piekarnia, browar, a także kwadratowe, częściowo zadaszone podwórko tzw. gumno, z którego można było wejść do budunków gospodarczych. Istniały już wtedy stawy, zwane sadzawkami, „…tych jest wszystkich 9 na zachowanie ryb na przyjazd pański”. Całe gospodarstwo otoczone było ogrodzeniem z drewnianych żerdzi. W pobliżu znajdował się także sad ze szczepionymi drzewami owocowymi.

   Prawdopodobnie w latach 30-tych XVIII wieku, kiedy majątek w Porębie Wielkiej przeszedł w ręce rodziny Sanguszków, powstały nowe obiekty: oficyna i lamus podcieniowy.

Oficyna, pełniąca funkcje mieszkalne, wybudowana została na skarpie powyżej obecnego parku dolnego, na wysokości wjazdu do części folwarcznej majatku. Pod budynkiem znajdowały się dwie piwnice: wielka hala z dużym wjazdem w ścianie bocznej, w której prawdopodobnie mieściła się manufaktura dworska oraz dużo mniejsze pomieszczenie z beczkowatym sklepieniem. 

Wiek XIX

   W 1761 roku klucz wielkoporębski przeszedł w ręce Piotra Wodzickiego (1686 – 1770), który podobnie jak jego spadkobierca Eliasz (1730 – 1805) majątek porębski traktował wyłącznie jako źródło dochodu. Dopiero Józef (1775 – 1847) podjął prace nad utworzeniem wokół zabudowań dworskich parku o charakterze krajobrazowym. Być może służył mu radą kuzyn Stanisław Wodzicki (1764 – 1843), znany w tamtych czasach ogrodnik, który w swojej posiadłości w Niedźwiedziu k. Słomnik założył wspaniałe arboretum. W latach 1818 – 1826 wydał wielotomowe dzieło o projektowaniu ogrodów pt. „O chodowaniu, użytku, mnożeniu i poznawaniu drzew, krzewów, roślin i ziół celnieyszych: ku ozdobie ogrodów przy zastosowaniu do naszej strefy”.

   Wiele interesujących informacji o dworze, z okresu kiedy jego właścicielem był Henryk Wodzicki (1813–1884), można odczytać z zachowanej mapy katastralnej Poręby Wielkiej z 1848 roku. Do majątku prowadziły dwie drogi: od wsi Niedźwiedź – do budynków mieszkalnych, od strony rzeki – do części folwarcznej. Strefy: gospodarcza i dworska były od siebie oddzielone kamienym murem, którego resztki widoczne są do dziś w kępie krzewów naprzeciwko lodowni. Zabudowania dworskie skupiały się wokół rozległej łąki (trawnika) w kształcie prostokąta. Były to dwie murowane oficyny położone naprzeciw siebie oraz drewniany obiekt znajdujący się na fundamentach dawnego dworu. Na obrzeżach trawnika rosły stare drzewa. Poniżej jednej z oficyn rozciągał się rozległy obszar porośnięty drzewami, przez który przepływała rzeczka Młynówka, poprowadzona od Porębianki. Na jej obu brzegach znajdowały się drewniane budynki. Część folwarczna zlokalizowana była u podnóży góry Chabówki oraz w zachodniej części majątku. Znajdowały się tu zabudowania gospodarcze, mieszkanie zarządcy, stawy oraz ogród warzywny i sad.

Początek wieku XX

   W latach 1904 – 1906 dzięki inicjatywie hr Marii Starzeńskiej, córki ówczesnego właściciela klucza wielkoporębskiego hr Antoniego Wodzickiego, wybudowano nową drogę, która połączyła dwór z Niedźwiedziem.  

   W czasie I wojny światowej, w latach 1914–1915, w Porębie Wielkiej bywał hr August Krasicki, właściciel majątku Lesko, żołnierz Legionów Polskich. Swoje wizyty opisał w Dzienniku z kampanii rosyjskiej 1914–1916. Jako przyrodnik z wykształcenia poświęcił dużo uwagi parkowi dworskiemu, a szczególnie rosnącymi tu okazałym wiązom górskim. Drewniany dwór, przebudowany na początku XX wieku, służył wtedy jako letnia rezydencja, a pokoje gościnne mieściły się w oficynach, położonych po obu stronach dziedzińca. Jedna z nich, stojąca na skarpie, spaliła się w 1928 roku. Odbudowana została w latach 30. XX wieku.

Okres II wojny światowej i okupacji

   Wiele interesujących informacji z czasu wojny i okupacji zawiera kronika pt. „Opowieści z tamtych lat” autorstwa Sebastiana Ogieli, mieszkańca Poręby Wielkiej.

   Pierwsze zniszczenia wojenne miały miejsce we wrześniu 1939 roku, kiedy to podczas ostrzeliwania wsi przez Niemców, nadchodzących od strony Olszówki, spłonęła stodoła dworska.

   Na początku II wojny światowej Porębę Wielką opuścił ostatni właściciel majątku hr Ludwik Wodzicki (ur. 1909). Majątek przejęli Niemcy. Heinrich Himmler podarował rezydencję generałowi Friedrichowi Krugerowi, dowódcy SS w Generalnej Guberni. Na przyjęcie nowego gospodarza przeprowadzono remont dwóch budynków mieszkalnych: drewnianego dworu i oficyny położonej od strony parku dolnego. Wykonano ozdobne boazerie i piękne drewniane meble. Sebastian Ogiela wybudował nowe piece. Friedrich Kruger po raz pierwszy pojawił się w Porębie Wielkiej wiosną 1942 roku. Podczas wizyt mieszkał w oficynie, natomiast w dworze nocowali jego goście.

Niemcy odnowili także budynki gospodarcze, m.in. dawną kuchnię, przeznaczając ją na mieszkania dla obsługujących majątek. Wymieniono wtedy pokrycie dachu na stajni oraz doprowadzono do niej wodę bieżacą. W piwnicy oficyny urządzono dla żołnierzy niemieckich winiarnię. Zmieniono drzwi i okna na ostrołukowe. W takim kształcie zachowały się do dzisiaj.

   Do końca II wojny światowej zabudowania w parku dworskim pozostawały w dobrym stanie. W nocy z 27/28 stycznia 1945 roku, pod pozorem ataku na żołnierzy niemieckich, oddział partyzancki AL "Za wolną Ojczyznę" pod dowództwem por. Brunona Skutelego ps. Zygfryd, stacjonujący w rejonie Górnej Poręby, podpalił zabudowania dworskie. Pożar poczynił wielkie szkody. Doszczętnie spłonęły: willa letnia, obie oficyny dworskie, budynek zarządcy, stodoła, dwa budynki stajenne, zabytkowy lamus z podcieniami. Pozostała jedynie drewniana wozownia i murowany garaż.

Lata powojenne

   Po II wojnie światowej majątek upaństwowiono. Zabudowania dworskie przejęły Lasy Państwowe. Do 1973 roku w odbudowanej pod koniec lat 40-tych oficynie mieściła się siedziba Nadleśnictwa Poręba Wielka. Skarpę, na której stał budynek umocniono murem oporowym, zabudowywując pierwotne wrota wjazdowe. Wielką piwnicę podzielono ścianami działowymi. Na miejscu dawnej kuchni postawiono warsztat samochodowy. Dworską stodołę po gruntownym remoncie zaadoptowano na magazyn. Pozostałe obiekty nie zostały odbudowane. Po reorganizacji Lasów Państwowych i likwidacji Nadleśnictwa Poręba Wielka w oficynie pozostały mieszkania służbowe.

W 1981 roku zabudowania przejął nowopowstały Gorczański Park Narodowy. W 1984 roku w północno – wschodniej części parku rozpoczęto budowę siedziby GPN, którą oddano w do użytku w 1996 roku.

Park dworski jest interesującym obiektem przyrodniczym. W ciągu wielu lat poznano stan drzewostanu, faunę, głównie ptaki, przeprowadzono także szczegółówe badania porostów. Wyniki obserwacji publikowane były w wydawnictwach Gorczańskiego Parku Narodowego i w fachowej prasie.

   W 2008 roku po raz kolejny zinwentaryzowano drzewostanu parku. Inwentaryzacja potwierdziła występowanie 44 gatunków drzew i krzewów. Najliczniej reprezentowane są rodzime gatunki: wiąz górski (170 szt.), lipa drobnolistna (143 szt), lipa szerokolistna (140 szt.), klon jawor (137 szt.) i jesion wyniosły (125 szt.) oraz głóg jednoszyjkowy, bez koralowy i bez czarny. Rosną tu także pojedyncze egzemplarze gatunków obcych